ایجاد و توسعه فناوری های مناسب و پیشرفته در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی

طرح تحقیقاتی «تدوین الگوی کشت ملی» یکی از مهم‌ترین پروژه‌های برنامه‌ریزی کشاورزی در ایران است که با هدف تدوین الگوی کشت بهینه برای محصولات باغی و زراعی در مناطق مختلف کشور طراحی شده است. این طرح توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) و با همکاری دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در حال اجرا است. کارگروه آب، خاک و اقلیم یکی از ارکان کلیدی در اجرای طرح تحقیقاتی «تدوین الگوی کشت ملی» است که وظیفه بررسی و تحلیل شرایط منابع طبیعی و اقلیمی کشور را بر عهده دارد تا الگوی کشت بهینه و پایدار برای هر منطقه تدوین شود. در این کارگروه تعدادی پروژه ملی تعریف شده است که وظیفه تدوین و اجرای تعدادی از آنها به عهده همکاران بخش تحقیقات مهندسی آبیاری و زهکشی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی است. این پروژه‌ها شامل؛ ظرفيت منابع آب و آب قابل برنامه‌ريزي الگوي کشت ملي، ارزيابي پايداري محيط زيست تحت تأثير الگوي کشت ملي، تناسب سامانه هاي آبياري با الگوي کشت و پهنه بندي کيفي آب زيرزميني ايران براي کاربرد در تدوين الگوي کشت ملي هستند.

امروزه اجرای طرح های هوشمندسازی مدیریت آبیاری، یکی از مهم‌ترین تحولات در مدیریت منابع آب و کشاورزی مدرن است. هوشمندسازی آبیاری نه‌تنها راهی برای مقابله با بحران کم‌آبی است، بلکه گامی مؤثر در جهت افزایش بهره وری آب، کشاورزی پایدار و افزایش امنیت غذایی است. در این راستا مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی طی سه سال گذشته با همکاری و پشتیبانی معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی اقدام به پیاده سازی، اجرا و پایش طرح الگویی هوشمندسازی آبیاری در مناطق مختلف کشور نموده است. فاز نخست طرح ملی هوشمندسازی آبیاری (1401 تا 1403) در وسعت 1200 هکتار اراضی زراعی و باغی کشور در 11 استان خراسان رضوی، اردبیل، ایلام، زنجان، مازندران، قم، بوشهر، کرمان، جنوب کرمان، کرمانشاه و چهار محال و بختیاری اجرا شد. در ادامه فاز دوم اجرای طرح مذکور (1402 تا 1404) در وسعت 1100 هکتار در 9 استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، خوزستان، کردستان، کهکیلویه و بویراحمد، یزد، سیستان و بلوچستان، لرستان و سمنان در دستور کار قرار گرفته است.

اجرای سامانه حسابداری آب یکی از رویکردهای نوین و مؤثر در مدیریت جامع منابع آب به‌شمار می‌رود که با هدف تحلیل دقیق وضعیت منابع و مصارف آب، شناخت عدم‌توازن‌ها و کمک به تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده طراحی می‌شود. پروژه «اجرای سامانه حسابداری آب در زیرحوضه‌های آبریز استان البرز» با هدف پایش و تحلیل نظام‌مند روندهای زمانی و مکانی در تأمین، برداشت، مصرف و بهره‌وری آب در استان، با همکاری مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی و حمایت سازمان برنامه و بودجه کشور در حال اجراست.

در این پروژه، وضعیت کمی و کیفی منابع آب، روند تغییرات ناشی از اقلیم و الگوهای مصرف آب در بخش‌های مختلف استان بررسی می‌شود. یکی از ارکان کلیدی پروژه، طراحی و پیاده‌سازی سامانه‌ای تحت وب برای حسابداری آب در زیرحوضه‌های استان البرز است. این سامانه بر پایه چارچوب WA+ و با بهره‌گیری از داده‌های ماهواره‌ای، اطلاعات هواشناسی، آمار زراعی و مدل‌سازی‌های هیدرولوژیکی توسعه یافته است.

محورهای اصلی پروژه:

• بررسی منابع و مصارف آب موجود در زیرحوضه‌ها با در نظر گرفتن سناریوهای تغییر اقلیم؛
• تحلیل ردپای آب در الگوی کشت فعلی و شناسایی نقاط بحرانی مصرف؛
• ارائه راهبردهایی جهت افزایش تاب‌آوری کشاورزی در برابر تغییرات اقلیمی؛
• برنامه‌ریزی برای استفاده پایدار از منابع آب نامتعارف؛
• توسعه بسترهای اطلاعاتی جهت همگرایی بین نهادهای مختلف مدیریت آب، از جمله جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقه‌ای و سازمان محیط‌زیست.

سامانه حسابداری آب با هدف رسیدن به زبان مشترک مدیریتی میان ذینفعان طراحی شده و با تأکید بر اطلاعات دقیق در سطح زیرحوضه‌ها، امکان برنامه‌ریزی مبتنی بر آب قابل برنامه‌ریزی در هر سال آبی را فراهم می‌سازد. در این سامانه، داده‌هایی همچون میزان بارش، تبخیر–تعرق واقعی، الگوی کشت، بهره‌وری آب، سطح آب در مخازن، و تغییرات پوشش زمین مورد پایش و تحلیل قرار می‌گیرند.

در نهایت، اجرای این پروژه گامی مهم در جهت افزایش شفافیت، کارآمدی و تاب‌آوری نظام مدیریت منابع آب در استان البرز به شمار می‌رود و زمینه‌ساز توانمندسازی ذی‌نفعان محلی در مدیریت بهینه آب کشاورزی خواهد بود. همچنین، نتایج حاصل از این پروژه می‌تواند الگویی برای سایر حوضه‌ها و استان‌های کشور در مسیر دستیابی به امنیت آبی و کشاورزی پایدار باشد.